شاید تا به حال شده باشد که موقع ایستادن ناگهان سرتان گیج رود و حتی روی زمین بیوفتید. این موضوع افت فشار خون وضعیتی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است.
افت فشار خون وضعیتی چیست؟
هایپوتنشن اتواستاتیک یا افت فشار خون وضعیتی در حالتی پیش می‌آید که فشار خون فرد در حالت ایستاده یا خوابیده پایین بیاید. این وضعیت ممکن است باعث احساس گیجی یا سرگیجه شود؛ در مواردی نیز احتمال غش کردن و بی‌هوش شدن شخص وجود دارد.
افت فشار خون وضعیتی ممکن است خفیف باشد و هر بار که اتفاق می‌افتد بیشتر از چند دقیقه طول نکشد. البته تجربه این وضعیت برای مدت طولانی می‌تواند منجر به ایجاد مشکلاتی جدی شود. پس اگر زیاد پیش می‌آید که در هنگام ایستادن دچار سرگیجه شوید، باید حتما به پزشک مراجعه کنید.
اگر افت فشار خون وضعیتی به ندرت اتفاق بیفتد، معمولا پیشامد آن دلیل مشخصی دارد. دلایلی مانند کم‌آبی بدن یا استراحت طولانی‌مدت روی تخت می‌توانند از دلایل پیشامد این مورد باشند و به راحتی نیز قابل درمان هستند.
اما اگر افت فشار خون وضعیتی، مزمن باشد؛ معمولا می‌توان پیشامد آن را به مشکل جسمانی دیگری نسبت داد. در چنین وضعیتی، روش درمانی نیز متفاوت خواهد بود.
مطلب مرتبط: نوسان فشار خون
علائم افت فشار خون وضعیتی
یکی از رایج‌ترین نشانه‌های این بیماری این است که وقتی قصد دارید پس از نشستن یا خوابیدن، بایستید؛ احساس گیجی و سرگیجه دارید. معمولا نشانه‌های افت فشار خون وضعیتی پس از چند دقیقه رفع می‌شوند.
از نشانه‌ها و علائم افت فشار خون وضعیتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- احساس سرگیجه یا گیجی هنگام ایستادن
- تاری دید
- ضعف
- غش (بی‌هوشی)
- تهوع
دلایل ابتلا به افت فشار خون وضعیتی
وقتی می‌ایستید؛ جاذبه زمین باعث می‌شود، خون در پاها و شکم جمع شود. از آن‌جایی که میزان خونِ در گردش به سمت قلب کاهش می‌یابد؛ فشار خون افت می‌کند.
معمولا سلول‌هایی خاص (گیرنده‌های فشار) که در کنار قلب و شریان گردنی قرار دارند، این افت فشار خون را حس می‌کنند. گیرنده‌های فشار پیام هایی به مغز می‌فرستند و مغز نیز به قلب پیام می‌دهد که سریع‌تر بتپد و خون بیشتری در بدن به گردش درآورد؛ درنتیجه فشار خون فرد ثابت می‌ماند. هم‌چنین این سلول‌ها با تنگ کردن رگ‌های خونی، فشار خون را بالا می‌برند.
وقتی مورد خاصی باعث ایجاد اختلال در روند طبیعی خنثی کردن افت فشار خون بدن شود؛ افت فشار خون وضعیتی رخ می‌دهد. موارد مختلفی می‌توانند باعث افت فشار خون شوند از جمله:
1- کم آبی بدن
تب، استفراغ، به اندازه کافی مایعات ننوشیدن، اسهال شدید و انجام فعالیت‌ها و ورزش سنگین همراه با تعریق زیاد (که منجر به کم‌آبی بدن می‌شود) می‌توانند منجر به افت فشار خون شوند. به طور کلی کم آبی خفیف بدن می‌تواند منجر به احساس نشانه های افت فشار خون وضعیتی شود؛ نشانه هایی هم‌چون احساس ضعف، سرگیجه و خستگی.
2- مشکلات قلبی
برخی بیماری‌های قلبی می‌توانند منجر به کاهش فشار خون فرد شوند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به ضربان قلب بسیار آهسته (برادی‌کاردیا)، مشکلات دریچه‌های قلب، حمله قلبی و نارسایی قلبی اشاره کرد. چنین اختلالاتی می‌توانند از واکنش سریع بدن نسبت به پمپ خون بیشتر هنگام ایستادن جلوگیری کنند.
3- اختلالات غدد درون‌ریز
اختلالات غده تیروئید، نارسایی غدد فوق‌کلیوی (بیماری آدیسون) و قند خون پایین (هیپوگلیسمی) می‌توانند از دلایل افت فشار خون وضعیتی باشند. البته در بیماری دیابت هم چون عصب‌هایی که فرمان تنظیم فشار خون را صادر می‌کنند، آسیب می‌بینند؛ می‌توان شاهد افت فشار خون وضعیتی بود.
4- اختلالات سیستم عصبی
برخی اختلالات سیستم عصبی مانند بیماری پارکینسون، آتروفی سیستم چندگانه، زوال عقل با اجسام لویی، نارسایی محض دستگاه خودمختار و آمیلوئیدوز می‌توانند منجر به مختل شدن سیستم تنظیم فشار خون عادی بدن شوند.
5- مصرف برخی خوراکی‌ها
برخی افراد پس از مصرف برخی خوراکی‌های خاص دچار افت فشار خون می‌شوند. این حالت بیشتر برای افراد مسن پیش می‌آید.
راه های تشخیص بیماری
هدف اصلی دکتر متخصص فشار خون از ارزیابی افت فشار خون وضعیتی این است که بتواند دلیل ایجاد این اختلال را بفهمد و بهترین روش را برای درمان آن برگزیند. دلیل افت فشار خون وضعیتی همیشه مشخص نیست.
پزشک با بررسی تاریخچه پزشکی و نشانه‌ها و علائم فرد و تجویز برخی آزمایش‌های جسمانی می‌تواند دلایل این بیماری را تشخیص دهد. هم‌چنین ممکن است پزشکتان انجام آزمایش‌های زیر را برای شما تجویز کند:
1- بررسی فشار خون
پزشک در دو حالت ایستاده و نشسته، فشار خونتان را اندازه می‌‌گیرد و آن‌ها را با هم مقایسه می‌کند. اگر در طی 2 تا 5 دقیقه ایستادن یا نشستن، فشار خون سیستولی فرد حدود 20 میلی‌متر جیوه کاهش یابد یا فشار خون دیاستولی او حدود 10 میلی‌متر جیوه کم شود و علائم و نشانه‌های افت فشار خون وضعیتی مشاهده شود؛ پزشک تشخیص می‌دهد که فرد مبتلا به این بیماری است.
2- آزمایش خون
با انجام آزمایش خون می‌توان راجع به وضعیت کلی سلامت فرد اطلاعات به دست آورد. اختلالاتی چون میزان پایین قند خون (هیپوگلیسمی) یا کاهش میزان سلول‌های قرمز خون (آنمی) می‌توانند باعث افت فشار خون فرد شوند.
3- نوار قلب (ECG یا EKG)
با انجام این نوع آزمایش غیرتهاجمی می‌توان بی نظمی های ضربان قلب یا ساختار قلب و مشکلات تامین اکسیژن خون (برای ماهیچه قلب) را تشخیص داد. برای انجام این آزمایش؛ الکترودهای نرمی روی پوست سینه، دست و پا قرار داده می‌شود.
این وصله‌های الکترودی پیام‌های الکتریکی صادرشده از قلب را تشخیص می‌دهند و دستگاه این پیام‌ها را روی کاغذ شطرنجی یا صفحه نشان می‌دهد. ممکن است مواردی پیش آید که ناهنجاری‌های ضربان قلب برای بیمار رخ دهد اما الکتروکاردیوگرام چیزی نشان ندهد.
اگر چنین چیزی پیش آید؛ ممکن است پزشک از شما بخواهد که به مدت 24 ساعت الکتروکاردیوگرافی سیار بپوشید تا در حین انجام کارهای روزانه خود، فعالیت‌های الکتریکی قلب را ثبت کند.
4- اکوکاردیوگرام
در روند این آزمایش غیرتهاجمی، امواج صوتی تصویر ویدیویی قلب را ثبت می‌کنند. مبدلی روی سینه بیمار قرار داده می‌شود و امواج صوتی از طریق آن به سمت قلب فرد هدایت می‌شود. این امواج صوتی به سمت قلب می‌روند و دوباره به سمت قفسه سینه برمی‌گردند.
در مرحله بعد، مبدل‌ها امواج اکوی قلب را پردازش الکتریکی می‌کنند و از قلبِ در حال حرکت شخص تصویرهای ویدیویی ثبت می‌کنند تا از طریق آن‌ها بتوان بیماری قلبی ساختاری او را تشخیص داد.
5- تست ورزش قلب
این تست در هنگام انجام ورزش یا فعالیت خاص بیمار (مثل راه رفتن روی تردمیل) از او گرفته می‌شود. اگر فرد قادر به انجام چنین فعالیت و ورزشی نباشد، به او داروهایی داده می‌شود تا قدرت قلبی او برای انجام چنین کاری افزایش یابد. سپس به وسیله الکتروکاردیوگرافی، اکوکاردیوگرافی یا آزمایش‌های دیگر فعالیت‌های قلب نمایش داده می‌شوند.
6- تست تیلت
با انجام تست تیلت می‌توان چگونگی واکنش بدن در حالت‌های مختلف را ارزیابی کرد. در روند انجام این تست؛ بیمار روی میز شیب‌داری می‌خوابد و با تغییر شیب میز، حالت‌های مختلف بدن شبیه‌سازی می‌شود. هم‌چنان که شیب میز تغییر می‌کند، مرتبا فشار خون فرد اندازه‌گیری می‌شود.
7- مانور والساوا
در روند انجام این آزمایش غیرتهاجمی با تجزیه و تحلیل ضربان قلب و فشار خون فرد پس از اجرای چند دوره از انواع تنفس‌های عمیق، عملکرد سیستم عصبی خودمختار او بررسی می‌شود. در روند انجام این آزمایش از بیمار خواسته می‌شود که با یک تنفس عمیق، هوا را وارد ریه‌ها کند و سپس هوا را از میان لبان خود خارج کند (مانند فوت کردن در بادکنک).
درمان افت فشار خون وضعیتی
هدف از درمان افت فشار خون وضعیتی این است که فشار خون بدن دوباره به حالت طبیعی برگردد. معمولا در حین درمان این اختلال، حجم خون افزایش می‌یابد؛ میزان خون جمع شده در قسمت پایینی پاها کاهش می‌یابد و به رگ‌ها کمک می‌شود تا بتوانند راحت تر خون را در کل بدن به گردش درآورند.
معمولا روش‌های درمانی به کار گرفته شده به جای رفع مشکل فشار خون؛ عامل اصلی ایجاد این اختلال را درمان می‌کنند (عواملی مثل کم‌آبی یا نارسایی قلبی).
یکی از ساده‌ترین راه های درمان افت فشار خون وضعیتی این است که بلافاصله پس از ایستادن و احساس سرگیجه، بنشینید یا دراز بکشید. اگر افت فشار خون در اثر مصرف برخی داروها پیش بیاید، معمولا پزشک مصرف دوز دارو را کاهش می‌دهد یا مصرف آن را متوقف می‌کند.
روش‌های درمانی افت فشار خون وضعیتی شامل موارد زیر است:
1- تغییر سبک زندگی
ممکن است پزشک انجام مواردی را به شما پیشنهاد دهد که باعث تغییر در سبک زندگیتان شود؛ مثلا نوشیدن آب کافی، ننوشیدن الکل یا کم کردن میزان مصرف آن، جلوگیری از گرمازدگی و تعریق زیاد، بالا بردن سر تخت، پرهیز از ضربدری انداختن پاها روی هم هنگام نشستن و به آرامی برخاستن و ایستادن و کمی مکث کردن (تا فرد اطمینان یابد که برای راه رفتن حالش مساعد است).
ممکن است پزشک به شما پیشنهاد دهد میزان مصرف نمک را در رژیم غذایی خود کاهش دهید (حتی اگر فشار خون بالایی نداشته باشید). اگر پس از مصرف غذا فشارتان کاهش می‌یابد؛ احتمال دارد پزشک از شما بخواهد غذاهای کم کربوهیدرات و وعده‌های غذایی کوچک را برایتان تجویز کند.
2- پوشیدن جوراب واریس
پوشیدن جوراب واریس یا بستن کمربندهای شکمی می‌توانند به کاهش تجمع خون در پاها و کاهش نشانه‌های افت فشار خون وضعیتی فرد کمک کنند.
3- مصرف دارو
چند داروی مختلف وجود دارند که می‌توانند افت فشار خون وضعیتی را درمان کنند؛ از جمله این داروها می‌توان به میدودرین (اورواتن) و دروکسی‌دوپا (نورترا) اشاره کرد.
میدودرین عوارض جانبی چون نگه داشتن ادرار، سوزن‌سوزن شدن یا خارش پوست سر و مور مور شدن دارد. عوارض جانبی دروکسی دوپا شامل تهوع، سردرد و درد مثانه است.
پس از مصرف هر دو این داروها تا چند ساعت نباید دراز بکشید تا به این ترتیب از خطر افزایش فشار خون هنگام دراز کشیدن جلوگیری کنید.
برای کمک به افزایش میزان مایعات خون، فلودروکورتیزون تجویز می‌شود. این دارو فشار خون را بالا می‌برد اما مصرف آن می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی هم داشته باشد. اگر این دارو را مصرف کنید؛ پزشک برای بررسی عوارض جانبی به صورت مداوم شما را تحت نظر خواهد داشت.
یکی دیگر از داروهای مورد تجویز پیریدوستیگمین (مستینون، رگونول) است. اگر این دارو به همراه میدودرین مصرف شود، اثر بسیار بیشتری خواهد داشت. از عوارض جانبی این دارو می‌توان به گرفتگی ماهیچه‌های شکم، تهوع و استفراغ اشاره کرد.
دکتر فریبا هدسی متخصص قلب و عروق و فشار خون
